Πως γινόταν το όργωμα.

Το όργωμα παλιά γινόταν με βόδια. Τα βόδια είχαν το πλεονέκτημα ότι στα γεράματα τους τα έσφαζαν κι έτσι ο ιδιοκτήτης τους είχε ένα οικονομικό πλεονέκτημα από το κρέας τους.

    Είχαν όμως και μειονεκτήματα. Επειδή η οικονομία ήταν, όπως θα λέγαμε σήμερα, έντασης εργασίας κι όχι έντασης κεφαλαίου, οι ιδιοκτήτες τους αντί να τα ταΐζουν άχυρα, που μόλις έφταναν για να ταΐσουν τα κατσικοπρόβατα και το γαϊδούρι τους, προτιμούσαν να τα βόσκουν στα χωράφια, όπου υπήρχε άφθονο, δωρεάν χορτάρι. Έπρεπε όμως να διαθέτει ένα άτομο το χρόνο του για να τα βλέπει. Εξαιτίας ενός τέτοιου είδους διατροφής υπήρχε το άλλο μειονέκτημα: η κοπριά τους ήταν νερουλή κι ο στάβλος γέμιζε λάσπες. Το τελευταίο μειονέκτημα ήταν ότι κατά το όργωμα ο ιδιοκτήτης έπρεπε να παίρνει μαζί και το γάιδαρο, για να φορτώνει τα ζυγάλετρα, το άροτρο δηλαδή και το ζυγό.

    Μετά την μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή, οι πρόσφυγες ήρθαν στη νέα τους πατρίδα κουβαλώντας μαζί τους και μουλάρια. Το μουλάρι, ως γνωστόν, είναι προϊόν διασταύρωσης αλόγου και γαϊδάρου, χωρίς το ίδιο να μπορεί ν' αναπαραχθεί. Έτρωγαν κι αυτά πολύ, δεν είχαν όμως τα άλλα μειονεκτήματα του βοδιού. Αυτά όργωναν, αυτά κουβαλούσαν και τα ζυγάλετρα. Έτσι σύντομα εκτόπισαν τα βόδια. Κάποιοι πολύ πλούσιοι είχαν κι άλογα, που βέβαια, τα παλιότερα χρόνια, τα είχαν μόνο για να τα καβαλούν. Όμως και το άλογο παρουσίαζε μειονεκτήματα. Είχε βέβαια φοβερή δύναμη, που την αντλούσε τρώγοντας πολύ. Από την άλλη πάλι ήταν ευαίσθητο στο κρύο. Κατά τ' όργωμα, όταν έκαναν διάλειμμα, έπρεπε να το σκεπάζουν και να το βάζουν σε απάνεμο μέρος. Τέλος, ήταν αρκετά επικίνδυνο αφού όταν αγρίευε, ο ιδιοκτήτης του κινδύνευε να τραυματισθεί σοβαρά.

    Τα βόδια έσερναν το ξύλινο, το Ησιώδιο αλέτρι. Λίγο πριν εξαφανισθούν τα βόδια, έκανε την εμφάνιση του το πρώτο σιδερένιο αλέτρι. Όμως, ήταν φοβερά κουραστικό, και γι' αυτό άργησε να εκτοπίσει το ξύλινο αλέτρι.

    Πέρα από το βάρος, το σιδερένιο αλέτρι είχε κι εντελώς αντίθετη τεχνική κι αυτή μάλλον ήταν που το 'κανε πιο κουραστικό. Το ξύλινο αλέτρι έπρεπε να το πιέζεις στις λαβές προς τα κάτω, ενώ στο σιδερένιο αντίθετα έπρεπε ν' ανασηκώνεις τις λαβές προς τα πάνω, ώστε η μύτη του να χώνεται μέσα στο χώμα. Η ελκτική δύναμη ενός γαϊδάρου, τον μόνο που διέθεταν πάντα οι φτωχοί χωρικοί, είναι πολύ μικρή και ζευγάρι, δηλαδή όργωμα, μόνο μ' ένα γάιδαρο είναι αμφίβολης αποτελεσματικότητας. Έτσι, οι χωρικοί, έκαναν συνήθως όργωμα με δύο γαϊδάρους, με δανεικούς, δηλαδή δάνειζαν ο ένας στον άλλο τον γαϊδαρό τους. Αυτός που δάνειζε, φρόντιζε κείνες τις μέρες ν' ασχολείται με εργασίες που ο γάιδαρος ήταν περιττός ή βρισκόταν σε αναγκαστική αργία. Τα 30 μόλις στρέμματα, που διέθετε κατά μέσον όρο ένας φτωχός χωρικός, επέτρεπαν πολλές τέτοιες αργίες. Ο όρος ζευγάρι αποτελούσε μονάδα μέτρησης ενός χωραφιού. Ακόμη και σήμερα οι χωριανοί λένε στην κουβέντα τους ότι το τάδε χωράφι είναι τόσων ζευγαριών κι εννοούν μ' αυτό ότι για το όργωμα του χρειάζονται τόσες μέρες. Ενός εργατού χωράφι αντίστοιχα, συνήθως αμπελοχώραφο, που δεν μπορεί να οργωθεί, είναι το χωράφι που για να το σκάψει ένας εργάτης χρειάζεται μια μέρα. Είναι όντως περίεργη αυτή η μέτρηση του χώρου με το χρόνο. Στις αγοραπωλησίες ο μεσίτης ή ο πωλητής περιέγραφε το χωράφι σαν τόσων ζευγαριών ή τόσων εργατών, κι έτσι ο υποψήφιος αγοραστής έπαιρνε μια ιδέα για την έκταση του. Πήγαινε στη συνέχεια και το 'βλεπε κι η αγοραπωλησία γινόταν στη βάση αυτής της οπτικής εντύπωσης. Στα συμβόλαια βέβαια έγραφαν κατά προσέγγιση την έκταση του σε στρέμματα, συνήθως μικρότερη από την πραγματική για να πληρώσουν μικρό φόρο, όμως κανένα χωράφι, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, δεν πουλιόταν με το στρέμμα, αλλά με βάση αυτή την συνολική οπτική εντύπωση και τη διαβεβαίωση του πωλητή για το πόσων ζευγαριών ήταν το χωράφι. Ο αγοραστής υπολόγιζε βέβαια και το πόσες ρίζες, λιόδεντρα δηλαδή, υπήρχαν, όμως κι εδώ η αποτίμηση γινόταν στη βάση της οπτικής εντύπωσης, αφού άλλα λιόδεντρα ήταν μεγάλα κι άλλα μικρά κι η παραγωγή κάθε λιόδενδρου μόνο κατά προσέγγιση μπορούσε να υπολογισθεί. Καλά χωράφια είναι αυτά που δεν ξεκαύγουν, που διατηρούν δηλαδή αρκετά την υγρασία τους ώστε οι ελιές να μη στρουφίξουν. Και φυσικά αυτά που βρίσκονται στον κάμπο, σε σύγκριση με αυτά που βρίσκονται στις βουνοπλαγιές, είναι πιο εύφορα κι επί πλέον πιο βολικά στο όργωμα και στο μάζεμα. Συχνά τα χωράφια που τά σπερναν, τ' αποτιμούσαν σαν τόσα αξάι σπόρο ή τόσα μουζούρια σπόρο. Το αξάι ήταν σαν μικρή ψωμιέρα, στρογγυλή, στο μέγεθος της παλάμης. Το μουζούρι ήταν μονάδα όγκου.

    Με το πέρασμα στην εμπορευματοποίηση της οικονομίας, πολλοί χωρικοί άρχισαν να καταφεύγουν στους ζευγάδες, που αναλάμβαναν με αμοιβή, το όργωμα. Ήδη από πριν, οι πλούσιοι χωρικοί που διέθεταν οι ίδιοι μουλάρια, μίσθωναν κάποιον δυνατό κι επιδέξιο χωρικό για να τους οργώσει τα χωράφια, πληρώνοντας τον βέβαια λιγότερο απ' ό,τι έναν επαγγελματία ζευγά, μια και δε διέθετε παρά μόνο τον κόπο του. Όταν ήρθαν τα τρακτέρ η τάση αυτή γενικεύθηκε, μια κι η προσφυγή στις υπηρεσίες του επαγγελματία ζευγά ήταν απείρως πιο συμφέρουσα.

Με το όργωμα, σε αντίθεση με το σκάψιμο, η διαδικασία ανασκαφής του εδάφους είναι συνεχής και κατά συνέπεια πιο παραγωγική.

Εξαρτήματα Οργώματος με Βοϊδάλετρο

Βοϊδάλετρο.Ποια τα εξαρτήματά του και η χρήση τους.

    Ένα πλήρες σετ για όργωμα με βοϊδάλετρο αποτελούταν από το αλέτρι και το ζυγό.

α. Αλέτρι.Είναι το πλέον συνηθισμένο ξύλινο αλέτρι. Στην γενική του μορφή και στην λειτουργικότητά του, παρέμεινε το ίδιο με αυτό που περιέγραψε ο Ησίοδος. "Ησόδιο" το έλεγε ο αγράμματος γεωργός για να το ξεχωρίζει από την άλετρα. Παραλλαγές κατά τόπους υπάρχουνε πολλές. Η κατασκευή του απαιτούσε εμπειρία και τέχνη. Συνήθως Tο βοϊδάλετρο εν πλήρει εξαρτήσει στοιχειοθετείται από τα παρακάτω.

i. αλέτρι. Είναι η βασική ξυλοκατασκευή που αποτελεί και το κυρίως σώμα σ΄ όλο το σύστημα οργώματος.

ii. υνί ή παπουτσόυνο. (αρχ. ύνις). Λεγόταν έτσι, γιατί φοριόταν σαν παπούτσι στην αλετροπόδα του αλετριού. Λόγω του σχήματός του και της δουλειάς που έκανε (σκίζοντας τη γη) το χρησιμοποιούσαν σαν σύμβολο γονιμότητας σε αντίστοιχες τελετές.

iii. παράβολο. (αρχ. πτερόν). Άνοιγε ακόμα πιο πολύ την αυλακιά του οργώματος .Κατασκευαστής ήταν ο ίδιος ο γεωργός, όμως υπήρχαν και ειδικοί αλετράδες μαστόροι.

    To αλέτρι είναι το πιο "ωραίο" δημιούργημα του αγρότη νοικοκύρη. Ήταν ωραίο γιατί ήταν χρήσιμο και τεχνικά άρτια κατασκευασμένο. Το ωραίο και το χρήσιμο τότε ήταν, κατά κάποιον τρόπο, έννοιες ταυτόσημες.

    Ο αλετράς μάστορας-γεωργός και όλοι γενικά οι μαστόροι-κατασκευαστές εργαλείων, στέκουν στο ίδιο βάθρο του πολιτισμού μας με τους μεγάλους ποιητές και καλλιτέχνες.

β. Ζυγός.Είναι ο κλασσικός ζυγός, το σύμβολο της σκλαβιάς και της τυραννίας. Είναι αυτός που έδωσε το όνομά του, σαν δεύτερο συνθετικό, σε μια σειρά λέξεις, όπως υποζύγιο, σύζυγος κ.λ.π. Το σωστό ζέψιμο δύο υποζυγίων ζώων, ήτανε κάτι σαν ένα πετυχημένο πάντρεμα δύο συζύγων. Τα ζώα έπρεπε να ταιριάζουν, να έχουν δηλαδή την ίδια δύναμη, ηλικία κ.λ.π. καθώς επίσης να γνωρίζονται μεταξύ τους.

Τα παρελκόμενα του ζυγού είναι τα παρακάτω:

i. σκάλη ή κουλούρα. Η σκάλη ήταν μια απλή ξύλινη κουλούρα με την οποία συνέδεαν και συνταίριαζαν το αλέτρι με τον ζυγό. Πρώτα την έδεναν στη μέση στο ζυγό με πλεγμένες λουρίδες (λουριά) από γιδόδερμα ή τυροδέρματα (από παλιά τουλούμια) γιατί ήταν πιο γερά και στη συνέχεια περνούσαν μέσα της το σταβάρι του αλετριού και το μανδάλωναν.

Σαν τον δεσμό της σκάλης με τον ζυγό ήταν και ο Γόρδιος δεσμός με

ii. κλειδί (κοκάλινο ή ξύλινο). Με την συνεργασία της σκάλης μανδάλωνε τον ζυγό με το αλέτρι. Από αυτό άρχιζαν και σ΄ αυτό τέλειωναν τα λουριά.

iii. λουριά σιδερένια. Με την ανάπτυξη της σιδηρουργίας στα χωριά, η ξύλινη σκάλη έγινε ένα σπαστό διπλό σιδερένιο εξάρτημα, στο οποίο δόθηκε το όνομα "λουριά" σε ανάμνηση των λουριών της παλιάς σκάλης.

iv. κλειδί σιδερένιο. Μανδάλωνε το αλέτρι με το ζυγό μέσω των σιδερένιων λουριών.

v. ζέβλες. (αρχ.ζεύγλη)

vi. πιζάβλια. Είναι οι πείροι που κρατούν ενωμένα το ζυγό με τις ζέβλες.

vii. ζυγομάχι. Είναι ένα δέρμα καρφωμένο στο ζυγό, ανάμεσα στη ζέβλα, το οποίο "μάχεται" (αλαφραίνει) τις δυσμενείς συνέπειες του ζυγού στο σβέρκο των ζεμένων ζώων, το λεγόμενο ζυγοτρίψιμο.

viii. γουρουνόζεβλες. Ήτανε πρόχειρες ζέβλες έκτακτης ανάγκης και για ακαμάτηδες.

                                     

Εξαρτήματα Οργώματος με Αλογάλετρο

Αλογάλετρο. Ποια τα εξαρτήματά του και η χρήση τους.

    Το όνομα του αρότρου υποδηλώνει ότι τα αροτριόντα ζώα είναι τα άλογα. Όταν όμως άλογα στα βουνά δεν υπήρχαν τα αντικαθιστούσαν με, τα εν αφθονία, μουλάρια. Υπ΄ αυτήν την έννοια το ορεινό όνομα, του εν λόγω αρότρου, θα έπρεπε να είναι μουλαράλετρο.

    Το κουμαντάρισμα των ζώων γινόταν με τα καπίστρια που ξεκινούσαν από τις καπιστράνες των ζώων και κατέληγαν πίσω στα χέρια του ζευγά.

    Ένα πλήρες σετ οργώματος με αλογάλετρο αποτελείται από το αλέτρι και τα εξαρτήματα ζεύξης.

α. Αλογάλετρο ξύλινο. Είναι ίδιο με το βοϊδάλετρο, παίρνει ίδιο υνί και παράβολο, μόνο που έχει κοντότερο σταβάρι και άλλο σύστημα ζεύξης.

Τα εξαρτήματα όλων των ξυλάλετρων (βοϊδάλετρων και αλογάλετρων) είναι:

i. σταβάρι. (αρχ. γύης). Το σταβάρι στο αλογάλετρο είναι κοντό και στο βοϊδάλετρο μακρύ. σε πολλά μέρη το μακρύ σταβάρι κατασκευαζόταν σε δυο τμήματα. Το καμπύλο τμήμα, όσο το σταβάρι του αλογάλετρου και το ευθύγραμμο, η προέκτασή του, που λεγόταν σύβαλμα (αρχ. ιστοβοεύς). Όποιος κι αν ήταν ο τύπος του μακριού σταβαριού στην άκρη του είχε δυο τρύπες όπου στην μία από τις δυο έμπαινε το κλειδί. Ανάλογα με την χρησιμοποιούμενη τρύπα ρυθμιζόταν το βάθος του οργώματος. Το κλειδί έμπαινε στην εσωτερική τρύπα, για ξώβαθο όργωμα και στην εξωτερική για βαθύτερο.

ii. κουντούρι ή αλετροπόδα (αρχ. έλυμα). Ήταν ένα γερό και γωνιακό, συνήθως πλατανίσιο, ξύλο στο οποίο φοριόταν το παπουτσόυνο.

iii. αλετρονουρά (αρχ. εχέτλη).

iv. σπάθα. Επιτελούσε δύο ρόλους, έναν μηχανικό και έναν λειτουργικό. Πρώτον συνέδεε σταθερά το σταβάρι με το κουντούρι και δεύτερον, με την βοήθεια της σφήνας στην σύνδεσή της με το σταβάρι, ρυθμιζόταν η γωνία μεταξύ σταβαριού και κουντουριού. Μεγάλη γωνία σήμαινε βαθύ όργωμα και μικρή ξώβαθο.


β. Αλογάλετρο σιδερένιο.Ήταν κατά κύριο λόγο βιοτεχνικό προϊόν και σπάνια κατασκευή των επιχώριων σιδεράδων. Σαν εργαλείο, σε σχέση με το ξύλινο, είχε όλα τα πλεονεκτήματα που του προσέδιδε η γερή σιδερένια του κατασκευή. Η ζεύξη του γινόταν όπως στο ξύλινο αλογάλετρο.




γ. Εξαρτήματα ζεύξης του αλογάλετρου.Ανάλογα με το όργωμα (ελαφρύ ή βαρύ) έζευαν ένα ή δύο ζώα, αντίστοιχα.

i. Λαιμαριά. Είναι κι αυτή, σαν τον ζυγό του βοϊδάλετρου, σύμβολο καταπίεσης και σκλαβιάς, όμως ατομικής. Η πιστότερη έκφραση της ζευγαρωτής δυστυχίας είναι αυτή των ομοζύγων στο ζυγό του βοϊδάλετρου. Μορφολογικά και λειτουργικά μοιάζει περισσότερο με τη ζέβλα. Zέβλα λεγόταν η ξύλινη ή σιδερένια στεφάνη που, για λόγους αντοχής, την περιέβαλλε.

ii. Ζυγόδεσμος. Είναι ο ακροτελεύτιος γάντζος του σταβαριού και ο μεσαίος κρίκος του ζυγού.

iii. Παλατζόξυλο ή ζυγός ή στην καθαρεύουσα σειραφόριον. Συνδεόταν μέσω του ζυγόδεσμου με το αλέτρι.

iv. Παλατζόνι. Συνδεόταν με τον ζυγό με ένα σύστημα τύπου ζυγόδεσμου και με τις λαιμαριές μέσω των ζυγόσχοινων.

v. Ζυγόσχοινα ή τριχιές.